پانی پت
پانیْ پَت، شهری در شرق ایالت هاریانا، در شمال غربی هند و مركز ناحیه‌ای به همین نام، در 92 كیلومتری شمال غربی دهلی. این شهر در °29 و ´23 عرض شمالی و °76 و ´58 طول شرقی واقع شده است. جلگۀ پنجاب ـ هاریانا در غرب، و جلگۀ رودخانه‌های گنگ و جَمنا (یمونا) در شرق آن قرار دارد («فرهنگ...»، XIX / 397؛ جانسن، 416؛ «اطلس ... »، 132، فهرست).
تاریخ بنای این شهر به روزگاران كهن می‌رسد. نام آن در حماسۀ مهابهاراتا آمده است («فرهنگ»، همانجا) و نیز شماری از سكه‌های مسین دورۀ چاندراگوپتای دوم (حك 380- ح 413م) در آنجا كشف شده است (موكرجی، 1377؛ انكارتا).پانی پت در دورۀ حكمرانی سلاطین و پادشاهان مسلمان شبه‌قاره به لحاظ موقعیت جغرافیایی و نزدیكی به دهلی، همواره صحنۀ درگیریها و وقایع تاریخی بسیاری بوده، و نامش بارها در منابع مختلف این دوران آمده است. در درگیریهای میان ناصرالدین محمدشاه (حك 792-796ق / 1390-1394م) و ابوبكر شاه (حك 791-792ق) بر سر به دست آوردن تاج و تخت، شاهزاده همایون پسر محمدشاه به پانی پت لشكر كشید و این ناحیه را غارت كرد، اما در همین محل از لشكریان ابوبكر شكست خورد (بدائونی، 1 / 179؛ هیگ، 191؛ داف، 232). چند سال بعد، در كشمكشهای میان ناصرالدین محمودشاه (حك 795-815ق / 1393-1412م) و رقیبش نصرت شاه، پانی پت و چند شهر دیگر به تصرف نصرت شاه درآمد، اما اندكی بعد اقبال خان، یكی از امرای برجستۀ نصرت شاه به نیرنگ بر وی تاخت و او به ناچار به پانی پت ــ كه وزیرش، تاتارخان والی آنجا بود ــ پناه برد، اما اقبال خان به پانی پت لشكر كشید و این شهر را تصرف كرد (بدائونی، 1 / 184-185؛ طباطبایی، 1 / 131؛ داف، 235).
تیمور گوركانی در طی لشكركشی خود به هند در 801ق / 1199م به پانی پت رسید و در آنجا اردو زد (الیت، V / 196؛ داف، 236). در دورۀ حكمرانی بهلول لودی (حك 855-894 ق / 1451-1489م)، پسر او نظام خان (اسكندر لودی بعدی)، پانی پت را محاصره، و پس از تصرف آن را مركز قلمرو حكومت خود قرار داد («فرهنگ»، همانجا).
گذشته از این وقایع، شهرت پانی پت بیشتر به سبب 3 جنگ مهم تاریخی هند است كه در این ناحیه رخ داده است:
جنگ اول در 7 رجب 932ق / 19 آوریل 1526م (داف، 273) میان ظهیرالدین محمد بابر (888-937 ق / 1483-1531 م) و ابراهیم لودی، سلطان دهلی (حك 923-932ق / 1517-1526م) روی داد. در این جنگ بابر با استفاده از موقعیت شهر و توپخانه و تجهیزات جنگی خود ابراهیم لودی را شكست داد. پس از این پیروزی و كشته شدن ابراهیم لودی بابر موفق شد سلسلۀ بابریان یا گوركانیان هند را بنیان نهد (بابر، 472-475؛ بدائونی، 1 / 230-231؛ خافی خان، 1 / 50-52).
جنگ دوم پانی پت در 2 محرم 964ق / 5 نوامبر 1556م میان سپاهیان اكبرشاه (حك 963-1014ق / 1556-1605م) به رهبری بیرم خان، خان خانان (مق 968ق) و هیمو از فرماندهان برجستۀ هندوی مخالف اكبرشاه كه دهلی را تصرف كرده بود، روی داد. سپاهیان اكبر در این جنگ پیروز شدند، هیمو دستگیر شد و به فرمان اكبر به قتل رسید (ابوالفضل، اكبرنامه، 2 / 39؛ توزك...، 23؛ خافی خان، 1 / 132-133). پس از این پیروزی اكبر توانست بر دهلی و آگره نیز دست یابد (بدائونی، 2 / 12-13). در دورۀ اكبرشاه، پانی پت در شمار «صوبۀ» دهلی بود (ابوالفضل، آیین ... ، 2 / 27). در لشكركشی نادرشاه افشار (حك 1148-1160 ق / 1735-1747 م) به هند، محمدشاه (حك 1131-1161ق) برای مقابله با نادر، نخست در پانی پت موضع گرفت و سپس به كرنال رفت (محمدكاظم، 2 / 710). پس از اینكه نادر، محمدشاه را در جنگ كرنال شكست داد، گروهی از لشكریان خود را كه شمار آنها 12 هزار تن بود، به پانی پت فرستاد تا از رسیدن نیروهای كمكی و آزوقه و تجهیزات به اردوی محمدشاه جلوگیری كنند. سپس جنگی سخت میان لشكریان نادر و نیروهایی كه برای كمك به محمدشاه بدانجا رسیده بودند، روی داد. در این جنگ لشكریان نادر پیروز شدند و غنایم بسیاری به دست آوردند (همو، 2 / 730). نادر در ذیحجۀ 1151 / مارس 1739 از طریق پانی پت به دهلی رفت (مالك، 176).
سومین جنگ مهم پانی پت در 7 جمادی‌الآخر 1174 / ژانویۀ 1761 میان نیروهای ناراضی هندی مخالف شاه عالم دوم (حك 1173-1221ق) كه با افغانها به رهبری احمدشاه درّانی (حك 1134-1186ق / 1722-1772م) متحد شده بودند، و مراتهه‌ها كه به حمایت از شاه عالم برخاسته بودند، روی داد (سركار، 431-456). پس از دو ماه و نیم جنگ و تضعیف نیروهای مراتهه، سرانجام سپاهیان احمدشاه بر مراتهه‌ها پیروز شدند و پانی پت به تصرف سپاهیان احمدشاه درآمد. پس از این شكست، مراتهه‌ها هرگز نتوانستند موقعیت پیشین خود را بازیابند (مجومدار، 550-553؛ بهادر، II(1) / 539-541؛ ویلر، I / 338). درگیری بی‌نتیجه‌ای نیز در 1181ق / 1767م میان نیروهای شاه عالم دوم و سیكها در پانی پت روی داد («فرهنگ»، XIX / 398).
در1218ق / 1803م پانی پت به دست نیروهای انگلیسی افتاد (همانجا). در روزگار استیلای بریتانیا بر هند، پانی پت در شمار شهرهای ایالت پنجاب بود، تا اینكه در 1326ش / 1947م پس از تجزیۀ هند، در بخش شرقی یا هندی ایالت تقسیم شدۀ پنجاب قرار گرفت و سپس جزو ایالت هاریانا شد (EI2, VIII / 258).
برخی از مشایخ صوفیۀ هند از سدۀ 8ق در پانی پت اقامت داشتند و در سدۀ 10ق / 16م نیز این شهر یكی از مراكز طریقت چشتیه در هند بود (تاراچند، 134؛ رضوی، II / 274). از مشهورترین صوفیان این شهر می‌توان از شیخ شرف‌الدین پانی پتی مشهور به ابوعلی یا بوعلی قلندر (د 724ق / 1324م) نام برد. وی كه تباری ایرانی داشت (رازی، 1 / 351-352؛ تیتوس، 44)، پس از سفرهای بسیار در پانی پت رحل اقامت افكند (ابوالفضل، همان، 3 / 172؛ طباطبایی، 1 / 233؛ رضوی، I / 305). مقرب خان از صاحب منصبان برجستۀ دورۀ جهانگیر و شاه جهان، ضمن مرمت آرامگاه بوعلی قلندر در پانی پت، مسجد و مقبره‌ای برای خود نیز در این شهر بنا نهاد (اشر، 228, 230). امروزه آرامگاه بوعلی قلندر همچنان زیارتگاه مردمی است كه از دور و نزدیك به پانی پت می‌روند (تیتوس، طباطبایی، همانجاها). شیخ مودود لاری (د 937ق / 1531م) و شیخ امان (د 958ق / 1551م) از دیگر صوفیانی‌اند كه در پانی پت به خاك سپرده شده‌اند (ابوالفضل، همان، 3 / 170، 175). جلال‌الدین محمد پانی پتی (ه م) و ثناءالله پانی پتی (ه م) از دیگر بزرگان صوفیۀ منسوب به این شهرند (رضوی، II / 274).
از آثار تاریخی پانی پت افزون بر مقبرۀ بوعلی قلندر، می‌توان از مقبرۀ ابراهیم لودی، دروازۀ سالار جنگ، معابد جین در هولی محله و بقایای یك قلعۀ تاریخی كه بیرون از پانی پت قرار دارد، نام برد («پانی پت1»).اما مشهورترین اثرتاریخی پانی‌پت «كابلی باغ»در دوكیلومتری آن است كه بابر آن را به افتخار پیروزی خود بر ابراهیم لودی ساخت. نام این باغ برگرفته از نام كابلی بیگم همسر بابر است (اشر، 25-28؛ براون، 524).
امروزه پانی پت یكی از مراكز كشاورزی هند به‌شمار می‌رود. سه چهارم از اراضی ناحیۀ پانی پت زیر كشت قرار دارد كه توسط كانالها و لوله‌كشی از چاهها آبیاری می‌شود. عمده‌ترین محصولات كشاورزی آن گندم و برنج است و پس از آن نیشكر و سبزیجات سهم عمده‌ای از تولیدات كشاورزی را به خود اختصاص داده است. محصولات كارخانه‌های وسایل الكتریكی، مواد شیمیایی و تولید شكر، گلیم‌بافی و منسوجات بیشترین سهم را دادوستد صنعتی این ناحیه دارد. همچنین یكی از 7 پالایشگاه نفت هند در پانی پت واقع است (جانسن، 416-417؛ «بریتانیکا...»، IV / 154؛ «پالایشگاه...»).
پانی پت از طریق جاده و شبكۀ راه‌آهن هند با دیگر نقاط ارتباط دارد و دهلی، امبالا و امریتسر را به یكدیگر متصل می‌كند. این شهر در 1379ش / 2001م، حدود 983‘353 تن جمعیت داشته است ( انكارتا) و مردم آن به زبانهای هندی و هارینوی گفت‌وگو می‌كنند («پانی پت»).
مآخذ
ابوالفضل علامی، آیین اكبری، لكهنو، 1893م؛ همو، اكبرنامه، به كوشش عبدالرحیم، كلكته، 1879م؛ بدائونی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، به كوشش احمدعلی صاحب، تهران، 1380ش؛ توزك جهانگیری، به كوشش محمد هاشم، تهران، 1359ش؛ خافی خان نظام‌الملكی، محمدهاشم، منتخب اللباب، به كوشش كبیرالدین احمد و غلام قادر، كلكته، 1868م؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش؛ طباطبایی، غلامحسین، سیرالمتأخرین، لكهنو، چ سنگی، محمدكاظم، عالم آرای نادری، به كوشش محمد امین ریاحی، تهران، 1369ش؛ نیز:
Asher, C., The New Cambridge History of India, Cambridge, 1992; Babur, Ẓahiru’d-dīn Muħammad, Bābur - Nāma, tr. A. S. Beveridge, New Delhi, 1979; Bahadur, K. P., A History of Indian Civilisation, New Delhi, 1980; Britannica Atlas, Chicago, 1996; Brown, P., «Monuments of the Mughul Period», The Cambridge History of India, New Delhi, 1987, vol. IV; Duff, C. M., The Chronology of Indian History, Delhi, 1972; EI2; Elliot, H. M., History of India, London, 1907; Encarta Reference Library, 2004; Johnson, B. L. C., Geographical Dictionary of India, Delhi, 2002; Haig, W., «The Later Tughluqs», The Cambridge History of India, New Delhi, 1987, vol. III; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1972; Majumdar. R. C., An Advanced History of India, London, 1958; Malik, Z., The Reign of Muhammad Shah 1719-1748, Bombay, 1977; Mukherjee, B. N, «Coinage», A Comprehensive History of India, New Delhi, 1982, vol. III(2); X Panipat n , www. travel. indiamart. com / haryana / panipat; «Panipat-Oil Refinery, India», / panipat; Rizvi, A. B., A History of Sufism in India, New Delhi, 1982-1983; Sarkar, J., «An Original www.hydrocarbons-technology.com / projectsAccount of Ahmad Shah Durrani's Campaigns in India and the Battle of Panipat», Islamic Culture, Heydatabad, 1933, vol. VII; Student's Britannica India, New Delhi, 2000; Tara Chand, Influence of Islam on Indian Culture, Allahabad, 1976; Titus. M. T., Indian Islam, New Delhi, 1979; Wheeler, J. T., Encyclopaedic History of India, New Delhi, 2001.